اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی نقصی در رشد و تحول مغز است که قسمت هایی از مغز را که در برنامه ریزی، تمرکز، توجه، صبر کردن (انتظار) و … نقش دارند، تحت تاثیر قرار می دهد. این اختلال در حدود ۸ تا ۱۲ درصد از کودکان جهان و ۱۰ تا ۱۲ درصد از کودکان ایران، دیده می شود و شیوع آن در پسران دو برابر دختران است تا جایی که اکثرا این اختلال را اختلالی مردانه می‌نامند.
اختلال نقص توجه-بیش‌فعالی را می توان به ۳ دسته کلی تفکیک کرد که نشانه‌ها و علائم بیش فعالی متناسب با نوع آن، متفاوت است:
>> اختلال بیش فعالی از نوع نقصتوجه
>> اختلال بیش فعالی از نوع تکانشگر
>> اختلال بیش فعالی ترکیبی
در اختلال بیش فعالی از نوع نقصتوجه، کودک فعالیت و تحرک زیادی ندارد و تنها در توجه و تمرکز بر روی مسائل گوناگون دچار مشکل است. اگر با این کودکان بازی کنید، خواهید دید که در پیروی از دستورالعمل‌ها و قوانین بازی به مشکل می‌خورند، با کوچک‌ترین صدا حواسشان پرت می‌شود و نمی‌توانند آن بازی را تا پایان انجام دهند. این نوع بیش فعالی معمولا به سادگی قابل تشخیص نیست.
در اختلال بیش فعالی از نوع تکانشگر، کودک مشکلی در توجه و تمرکز روی مسائل گوناگون ندارد و صرفا نشانه‌های پرتحرکی و جنب و جوش بسیار زیاد نشان می‌دهد. هم چنین، این کودکان تحریک‌پذیری بالایی دارند، خیلی زود عصبی می‌شوند و از کوره در می‌روند، بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی و دیگران رفتار می‌کنند و در بدترین زمان ممکن صحبت می‌کنند. اگر یک ظرف پر از شکلات را در برابر این کودکان بگذارید و به آنها بگویید اگر ۵ دقیقه صبر کنند، می توانند یک ظرف پر از شکلات دیگر نیز جایزه بگیرند، آنها نمی‌توانند تا ۵ دقیقه دیگر صبر کنند و همان لحظه اول شروع به خوردن شکلات ها می‌کنند! در واقع رفتار این کودکان به نحوی است که انگار پشت موتور سیکلتی نشسته‌اند که هیچ کنترلی بر آن ندارند!
در اختلال بیش فعالی ترکیبی، کودک تمامی نشانه‌های بیش فعالی، تکانشگری و عدم توجه و تمرکز را هم‌زمان با هم نشان می‌دهد. شیوع این نوع بیش‌فعالی در پسران ۳ تا ۵ ساله بیشتر است و معمولا به درمانی طولانی‌تر و پیچیده‌تر نیاز دارند.
پسر کوچیکم مثل یه موتور روشنه که دکمه خاموشی نداره. انگار زیر پاهاش آتیش گذاشتن و مجبوره دائما پاهاشو تکون بده و وول بخوره …. میدونی، اون مثل یه رادیوست که از صبح تا شب داره با صدای بلند برنامه پخش می‌کنه. عاشق اینه که کل خونه و زندگی رو به هم بریزه ولی امکان نداره بعدش بهم ریختگی‌ها رو جمع و جور کنه. اصلا وقتی دارم بهش می‌گم که باید اینا رو جمع کنی و بذاری توی کمد انگار اصلا صدای منو نمی‌شنوه!
به طور کلی، اختلال بیش فعالی از سن ۳ سال به بالا قابل تشخیص است و علائم آن تا قبل از ۷ سالگی بروز می‌یابد، هرچند بررسی‌ها نشان داده است که کودکان دارای این اختلال معمولا در دوره شیرخوارگی پرتحرک هستند، مدام دست و پاهای خود را در هوا تکان می دهند، زیاد گریه می‌کنند و کم غذا و کم خواب هستند.
تشخیص بیش فعالی توسط روانشناس انجام می گیرد به این صورت که روانشناس فعالیت‌های کودک را طی ۶ ماه گذشته در محیط خانه یا مدرسه، بررسی می‌کند تا ببیند آیا علائم و نشانه‌های این اختلال به صورت مستمر در طول ۶ ماه گذشته وجود داشته یا خیر. بیش فعالی علائم مشخص و ثابتی ندارد و در سنین مختلف به انواع مختلفی دیده می‌شود. در واقع، با افزایش سن علائم و نشانه‌های بیش فعالی تغییر می‌کند، مثلا ممکن است در دوران کودکی بیش فعالی از نوع تکانشگر وجود داشته باشد و با افزایش سن، در دوران نوجوانی به بیش فعالی از نوع نقصتوجه تغییر شکل دهد و یا حتی در بزرگسالی به صورت بیش فعالی ترکیبی دیده شود.
روانشناسان معتقدند که اختلال نقصتوجه-بیش‌فعالی مثل کوه یخ می‌ماند، یعنی فقط تعداد کمی از علائم و نشانه‌های آن قابل مشاهده است و بیشتر این علائم در زیر سطح آب پنهان شده‌اند و به راحتی قابل مشاهده نیستند. با این حال، نشانه های رایج در این اختلال شامل موارد زیر می باشد:
>> بدون وقفه صحبت می کند و دائما وسط حرف دیگران می‌پرد.
>> نمی تواند برای تمام کردن تکالیفش برنامه‌ریزی کند.
>> خیلی حساس و لجباز است و زود از کوره در می رود.
>> نمی تواند منتظر چیزی بماند و صبر کند.
>> رعایت نوبت برایش سخت است.
>> در طول روز خیال‌پردازی می‌کند و سر به هواست.
>> نمی تواند به مدت طولانی متمرکز بماند.
>> فعالیت بدنی و تحرک بسیار زیادی دارد و نمی‌تواند به مدت طولانی یک‌جا بنشیند.
>> بسیار فراموش‌کار است و وسایل شخصی‌اش را گم می‌کند.
>> مدیریت زمان ندارد.
>> نمی تواند به راحتی توجهش را از چیزی به چیز دیگر منتقل کند.
>> نمی‌تواند راه حل‌های گوناگونی برای حل یک مسئله ارائه بدهد.
اکثر والدین مصرف زیاد شکر، بازی‌های کامپیوتری و یا تماشای انیمیشن‌های هیجانی را عامل ایجاد این اختلال می‌دانند. هم‌چنین، برخی دیگر از والدین شیوه فرزندپروری خود را عامل ایجاد نقصتوجه-بیش فعالی در کودکشان می‌دانند و خود را سرزنش می‌کنند ولی این تصور، تصوری اشتباه است.
میدونی خانم دکتر، وقتی سام نوزاد بود من همش حواسم بهش بود تا چیزی می‌خواست رو سریع بهش بدم یعنی از زیر سنگم که شده بود اون چیزو براش می‌آوردم. الان همش دارم به این فکر می‌کنم که شاید تقصیر منه که اون الان این مشکل را توی مدرسه داره، اینکه همیشه به جای اون دقت کردم و حالا اون این همه بی دقت و بی ملاحظه شده!
در حقیقت اختلال نقصتوجه-بیش فعالی علت مشخص و شناخته شده ای ندارد. تحقیقات نشان داده که ژنتیک و وراثت بیشترین نقش را در ایجاد این اختلال، ایفا می‌کند. برخی از محققان، عامل بیش‌فعالی را به ژن مرتبط با انتقال‌دهندۀ عصبی دوپامین نسبت می‌دهند. سایرین نیز معتقدند که قرارگیری در معرض مواد شیمیایی مختلف و مصرف الکل و سیگار، می‌تواند احتمال ابتلا به این اختلال را افزایش دهد.
اختلال بیش فعالی اختلال رایجی است که بهتر است در سنین پایین شناسایی و تشخیص داده شود و برای درمان آن اقدام شود تا باعث ایجاد مشکلات شدیدتر در نوجوانی و بزرگسالی نشود.
